“Za i protiv” dijagnoza psihičkih problema

Piše: Renata Senić

Mnogi ljudi imaju poteškoća da razdvoje srodne profesije, poput psihijatrije, psihologije, kliničke psihologije i psihoterapije i savetovanja. Smatram da bi šira javnost, ili bar deo nje koji ima problem i želi da ga reši, imala koristi od razgraničenja pojmova i sadržaja usluga koje mogu očekivati od različitih stručnjaka.

Psihijatri su lekari sa završenom specijalizacijom iz psihijatrije. Nakon završetka studija opšte medicine, volontiranja i staža, oni upisuju dvogodišnju specijalizaciju iz psihijatrije. Kao lekari, psihijatri postavljaju dijagnoze i prepisuju lekove za određene mentalne bolesti ili probleme.

Psihologija je nauka s više različitih grana. Jedna od njenih grana se zove klinička psihologija, a klinički psiholozi (nakon završenih master studija, volonterskog i praktičnog rada i položenog stručnog ispita) mogu raditi kao zdravstveni saradnici u ustanovama za mentalno zdravlje. Pored ostalih, jedan od osnovnih zadataka kliničkog psihologa je „testiranje“ – zadavanje seta psiholoških testova, koji za cilj ima da utvrdi sklop i funkcionisanje ličnosti testiranog pojedinca u cilju postavljanja adekvatne dijagnoze. Klinički psiholozi, koji se bave ovom vrstom posla, često se nazivaju i kliničarima.

Psihoterapija i savetovanje su zasebne discipline. Nezavisne su, mada se u pogledu značajnih tačaka preklapaju i sa psihologijom i sa psihijatrijom.

Psihoterapijom i savetovanjem, u našoj zemlji, mogu se baviti psihijatri i psiholozi. Izuzetno, i po nahođenju voditelja određenih psihoterapijskih pravaca, psihoterapijom se mogu baviti i pedagozi, specijalni pedagozi, socijalni radnici. U mnogim evropskim zemljama i psihijatrijske medicinske sestre mogu završiti master studije iz savetovanja i postati savetnici. U našoj zemlji to i dalje nije slučaj.

Osim psihijatara, koji su po primarnom obrazovanju lekari, pojedinci iz srodnih struka, koji se bave psihoterapijom i savetovanjem, nemaju prava da prepisuju lekove. Svaki, međutim, sertifikovani savetnik ili psihoterapeut ima pravo da se bavi psihoterapijskim i savetodavnim poslom.

Vrste i broj psihoterapija

Danas u svetu postoji preko četiri stotine različitih psihoterapijskih pravaca. U našoj zemlji je poznat i praktikovan jedan manji broj njih. Terapije možemo deliti prema različitim kriterijumima, od kojih je jedan od najvažnijih kriterijuma podele – pitanje da li su one otkrivajućeg ili pokrivajućeg karaktera. Odnosno, da li se primarno bave dinamičkim nesvesnim aspektima ličnosti, s ciljem otkrivanja potisnutog i rešavanja unutarpsihičkih nesvesnih konflikata. Ovakve otkrivajuće terapije za cilj imaju otkrivanje lične istine analizanda/klijenta, sa osnovnom pretpostavkom da je „istina lekovita“. Kraće i fokusiranije (pokrivajuće) terapije se ne bave detaljnim ispitivanjem ranog detinjstva, već smatraju da u sadašnjosti valja pronaći iracionalne i nefunkcionalne životne filozofije, načine na koje osmišljavamo svet i, naposletku, osporiti ih i zameniti racionalnim i samopomažućim mišljenjem. Osim ove jednostavne podele, bazirane na razlici dve najpopularnije terapije današnjice (psihodinamske – otkrivajuće i kognitivno bihejvioralne – pokrivajuće), postoji još pregršt drugih. No, da ne ulazimo u detalje, valjalo bi dodati i sledeću činjenicu – klijenti, ljudi koji se podvrgnu psihoterapijskom tretmanu, imaju lične afinitete, želje, preferencije i, dok jednima više odgovara „otkrivajući“ pristup, drugi znatno bolje prihvataju „pokrivajući“. Ukratko, jedan broj ljudi nema motivaciju, želju ili, naposletku, novac i vreme koji su potrebni za terapije otkrivanja (neosvešćenih) uzroka nastanka psihičkih problema. Takvi ljudi su zadovoljni samim nestankom simptoma – muka koje ih svakodnevno sprečavaju u obavljanju bitnih životnih zadataka. S druge strane, dobar deo populacije želi da „zna“ – da razume kako su njihove poteškoće nastale, da preispita ličnu istinu, da osvesti nesvesne sadržaje, pronađe probleme koji su nastali u detinjstvu, najzad, da rekonstruiše svoju ličnost.

U zavisnosti od postavljenih ciljeva, želja i mogućnosti klijenata, procene terapeuta, uvek se bira onaj pristup koji bi doneo naviše dobra klijentu. Terapeut je vodič, neko ko olakšava promenu, „uči“ klijenta kako da samog sebe upozna. Međutim, terapeut nikako ne bi trebalo da bude osoba koja vrednuje, osuđuje, nameće svoje mišljenje i stavove ili odlučuje umesto klijenta.

Savetovanje

Proces savetovanja, u mnogim zemljama zapravo izjednačen sa psihoterapijom, nikako se ne odnosi na davanje saveta. Psihološko savetovanje, upravo kao i psihoterapija, služi otkrivanju problema, postavljanju ciljeva i zajedničkom radu na prevazilaženju životnih teškoća ili psihičkih problema. Savetovanje i psihoterapija su do te mere srodni pojmovi da je mnogima teško da ih razgraniče.

Kako ne bismo napravili zbrku među pojmovima, bilo bi korisno da napravimo razgraničenja između osnovnih pojmova povodom kojih postoji zabuna.

Za početak, klinički psiholog ujedno može biti i psihoterapeut. Ako klinički psiholog radi pri ustanovi, njegov osnovni posao se svodi na kliničku procenu. Dakle, testiranje i uspostavljanje dijagnoze. Nalaz i mišljenje psihologa se, u vidu izveštaja, prosleđuje psihijatru zaposlenom u toj ustanovi, te psihijatar odlučuje koju vrstu terapije treba prepisati korisniku psihijatrijske ustanove.

Klinički psiholog, zaposlen u ustanovi za mentalno zdravlje i poremećaje, može se baviti i nekim terapijskim modalitetom. U tom slučaju, klinički psiholog je u ulozi psihoterapeuta i sa svojim klijentom samostalno obavlja terapijski rad.

Klinički psiholog koji se bavi psihoterapijom privatno, dakle, nije zaposlen u državnoj ili privatnoj ustanovi, niti radi u timu sa psihijatrima, socijalnim radnicima i specijalnim pedagozima, već se isključivo bavi psihoterapijskim radom – u taj rad ne uključuje svoju ulogu kliničkog psihologa. Šta to znači? Jedna od postavki psihoterapijskog i savetodavnog rada se odnosi na isključivost uloge. Dakle, ne može doći do mešanja uloga. Ako je započet psihoterapijski rad, klinička procena i davanje dijagnoza nisu opcija. Psihoterapeut upoznaje klijenta kroz razgovor, sluša o njegovim problemima, razumeva, u zavisnosti od terapije se služi različitim terapijskim tehnikama, interpretira klijentove sadržaje, ukazuje na nedoslednosti koje valja prevazići, ali nikada ne postavlja dijagnozu. Dijagnoza je uprošćavanje složenog sklopa i dinamike ličnosti svakog pojedinca. Globalno vrednovanje je u suprotnosti sa osnovnim načelom psihoterapijskog i savetodavnog rada – otkrivanjem lične istine. Dijagnoza, koja je uvek opisna i ista, ne može se jednako primeniti na dve različite osobe. Depresija jedne osobe ne mora imati mnogo sličnosti s depresijom druge. Opsesivne misli i kompulzivne radnje mogu, kod dva različita klijenta, biti sasvim drugačijeg sadržaja, porekla i uzroka. Svaki psihološki problem podveden pod dijagnozu u značajnoj meri smanjuje razumevanje osobe s kojom se obavlja psihoterapijski rad.

Dijagnostički priručnici mentalnih bolesti

Danas su dijagnostički priručnici – knjige u kojima se nalaze različite dijagnoze psihičkih problema, uređeni kategorijalno. To znači da postoje kategorije mentalnih poteškoća, a dijagnoza se uspostavlja ako dati pojedinac ima dovoljan broj simptoma na osnovu kojih može da se podvede pod određenu dijagnozu. Međutim, osnivači dijagnostičkih priručnika su, na osnovu prakse, uvideli manjkavost ovakve podele, te stoga 2013. godine očekujemo revidirano izdanje najpoznatijeg priručnika ove vrste, u kom ćemo naći dimenzioni pristup problemima. To znači da će se svaki psihološki/psihijatrijski problem meriti s obzirom na intenzitet zastupljenosti i to preko nekolicine važnih parametara. Dakle, problem više neće biti tretiran kao da – ili postoji ili ne postoji – (na „crno-beli“ način), već će se uzimati u obzir domen u kom problem postoji, intenzitet ispoljavanja problema, uticaj problema na sveukupno funkcionisanje pojedinca. Time, verujem, ostvaren je značajan napredak u razumevanju svake pojedinačne osobe s problemom i značajno umanjenje „etiketiranja“ korisnika psihijatrijskih usluga.

Dijagnoze, etiketiranje i samoetiketiranje

Dijagnoze nisu štetne. One svakako imaju svoju svrhu. Sažimaju najčešće simptome koji čine sindrom određenog problema ili poremećaja i znatno olakšavaju razumevanje zdravstvenih radnika (psihijatara) i saradnika (psihologa, socijalnih radnika, specijalnih pedagoga). Međutim, često su nedovoljne za razumevanje dinamike problema određenog pojedinca. Jedna od osnovnih štetnih strana postavljanja dijagnoze je „etiketiranje“. Iako svako lice koje se leči u psihijatrijskoj ustanovi ima zagarantovanu privatnost i poverljivost podataka koje je podelilo s vodećim lekarom ili saradnicima te ustanove, dijagnoza predstavlja svojevrsnu etiketu, s kojim to lice napušta ustanovu. Čak ovako shvaćena etiketa ne mora doneti značajne štete, ako se lečeno lice nije podvrglo samoispitivanju nakon napuštanja ustanove. Nažalost, to često biva slučaj.

Samoetiketiranje i terapija

Klijenti s kojima radim, bilo da su došli sa izveštajem psihologa i/ili psihijatra, ili pretraživali internet u cilju razumevanja sopstvenih problema, neretko traže da im postavim dijagnozu. Ovakva traženja ometaju psihoterapijski rad iz nekoliko razloga. Prvenstveno, klijenti od mene očekuju da im ja kažem šta je njima, umesto da zajedničkim snagama otkrivamo o kakvom se problemu radi, kojeg je intenziteta, koje prirode, koji su sve uzroci nastanka, naposletku, zajedničkim snagama iznalazimo načine prevazilaženja problema. Drugi problem korišćenja dijagnoza u terapijskom radu je već naznačen. Dijagnoza sužava mogućnost razumevanja dinamike i raznolikosti svakog pojedinačnog problema, predstavlja svojevrsno kategorisanje pojedinca, kao i poistovećenje njega sa svakim drugim nosiocem iste dijagnoze. Treći problem, verujem i najopasniji, predstavlja samoetiketiranje. Klijenti traže dijagnozu, kako kažu, da bi znali šta im je. Uvek ih upitam kako bi se njihov život, zapravo, promenio kada bi dobili dijagnozu? Većina njih (iracionalno) veruje da bi u tom slučaju znali tačno šta treba da rade kako bi problem prevazišli, dok jedan deo njih dijagnozu traži kako bi se „pomirio sa sudbinom“ i zacementirao ideju da oko tog problema pomoći nema. Svaki čovek koji sebi dodeli etiketu (bilo koje vrste), sebe je odredio i globalno vrednovao. Ako krenemo korak dalje, možemo reći da je suzbio radoznalost i istraživački duh, koji su neophodni motivacijski elementi za otkrivanje podsvesnih ili predsvesnih sadržaja koji stvaraju psihološke probleme.

Iako dijagnoze, u značajnoj meri, olakšavaju komunikaciju između zdravstvenih radnika i saradnika, klijentima koji su u psihoterapijskom procesu, mogu doneti mnogo više štete nego koristi. Dijagnoza, u vidu pečata postavljenog na nečiju ličnost, guši istraživački duh, može demotivisati i usporavati promenu i, gotovo po pravilu, kreće se ka teoretisanju, umesto ka otkrivanju lične istine.

Otkrivanje lične istine je osnovni put koji vodi razrešenju individualnih poteškoća ljudi s problemima!