Životni ciklus porodice

Autor: Aleksandra Djordjević

Život porodice se tokom vremena odvija kroz specifične faze razvoja koje se zovu životni ciklus porodice. Svaka faza razvoja porodičnog sistema ima svoje zadatke i izazove koje porodica treba da reši i zadovolji kako bi funkcionalno prešla u narednu fazu životnog ciklusa. Ti zadaci i izazovi se mogu nazvati i razvojne krize. Baš kao i razvojne krize kod individualnih životnih ciklusa (Jung, Erikson, Biler), tako i u porodici, njihovim prevazilaženjem postiže se ravnoteža i prelazi se spiralno na novi, viši nivo funkcionisanja.

Pre nego što navedemo faze životnog ciklusa porodice, bitno je napomenuti ono što je važeće za sve njih. Svaka faza testira funkcionalnost porodice. Po završetku jedne životne faze dolazi do destabilizacije sistema. Da bi se prešlo u narednu fazu, pred porodicu se stavlja zahtev za promenom, prilagođavanjem i menjanjem strukture i organizacije u odnosu na njene potrebe, potrebe svakog člana posebno, a i potrebe okoline. Menjaju se uloge, odnosi, pravila, preispituju granice i uverenja. Formulišu se novi prioriteti, stvaraju novi obrasci ponašanja, vrši rebalans snaga zajedništva i individualnosti – sve to u cilju postizanja ponovne stabilnosti porodice. Kada porodica zna u kom se životnom ciklusu nalazi, to joj nudi mogućnost da se svesno uhvati u koštac sa problemima koji se javljaju, adekvatnije i lakše prevaziđe izazove i krize, a samim tim i da kvalitetnije živi.

Faze životnog ciklusa porodice su:

1. Zasnivanje partnerske relacije
2. Porodica sa malim detetom
3. Porodica sa predškolskim detetom
4. Porodica sa školskim detetom
5. Porodica sa adolescentom
6. Porodica iz koje odlaze deca
7. Postroditeljska porodica
8. Porodica koja stari

Neki autori još navode kao faze životnog ciklusa porodice Mlada nezavisna osoba i Razvod.

Zasnivanje partnerske relacije, braka je stadijum koji obuhvata vremenski period od početka zajedničkog života partnera do rođenja prvog deteta. U ovoj fazi partneri uspostavljaju strukturu i pravila svog odnosa koji su osnova narednih životnih cilusa. Uče da žive u zajedništvu kroz izgradnju njima svojstvenog stila komunikacije, organizacije i podele obaveza, odgovornosti, uloga. Zahteva se uvažavanje potreba i privatnosti, postavljanjem granica kako između sebe, tako i naspram porodice porekla, okoline. Ukoliko partneri ne uspeju da se prilagode na zajedništvo, to može dovesti do krize koja se može razrešiti razilaženjem i razvodom, ili rođenjem deteta što stvara privid rešenja i prenosi probleme u narednu fazu.

Porodica sa malim detetom je faza koja se može smatrati najzahtevnijom. Traje od trudnoće pa do detetove 3-5 god. Dobijanjem nove uloge, uloge roditelja, od partnera se očekuje zadovoljenje zahteva koje nosi roditeljstvo, a sa druge strane održanje partnerske relacije bez mešanja sa roditeljskim ulogama, uz redefinisanje granica naspram porodice porekla koje su takođe dobile nove uloge (babe, dede). Nezanemarljiva je podela zaduženja vezana za podizanje i vaspitavanje deteta, kao i zaduženja vezana za domaćinstvo. Uz sve treba izbalansirati profesionalne potebe, kao i potrebe za privatnošću, odmorom i provodom. Lako je uočljivo da je ova faza pod rizikom velikog stresa, a ukoliko još i nisu ispunjeni zahtevi prethodne faze, može doći do rušenja sistema. U ovoj fazi statistički dolazi do najvećeg broja razvoda. Međutim, roditeljstvo pruža priliku i za osnaživanje i ličnih i partnerkih resursa, što vodi kvalitetnijm odnosima unutar porodice.

Porodica sa predškolskim detetom je period od 3-5 god. deteta do polaska u školu. Partneri se učvršćuju u svojoj ulozi roditelja odgovarajući na sve vaspitne potrebe deteta i na njegovu socijalizaciju. Na sebe preuzimaju odgovornost modela za identifikaciju, kako kao zasebne ličnosti, tako i svojim međusobnim odnosom.

Porodica sa školskim detetom započinje detetovim polaskom u školu i traje do ulaska u pubertet. I ova faza životnog ciklusa je potencijalna krizna tačka. Roditelji i dete su pred iskušenjem povratne informacije koju dobijaju od strane svih koji participiraju u školskom sistemu. Ona se direktno može tumačiti kao vrednovanje deteta, pa roditelji preispituju svoj vaspitni uticaj i udeo u izgradnji detetove ličnosti. Očekuje se prilagođavanje na zahteve spoljašnje sredine i sposobnost adaptacije i deteta i roditelja na nove uslove. Poteškoće koje se mogu javiti u vezi školovanja deteta (problemi u učenju, sticanju radnih navika i sl.) mogu biti i maska nerešenih partnerskih i roditeljskih konflikta iz prethodnih faza.

Porodica sa adolescentom je faza od detetovog ulaska u pubertet i traje do njegovog izlaska iz porodice. Karakteriše je potreba za reorganizacijom celog sistema, hijerarhije, raspodele moći i uloga, kao i potreba za što propustljivijim granicama naspram spoljašnjeg sveta. Adolescenti unose novine u porodicu, izazivaju njene vrednosti, traže promenu, ali i podršku i sigurnost. Razvojno rastrzani između težnje za odrastanjem i dečije potrebe za roditeljskom zaštitom i brigom, emotivni naboj je ono što karakteriše porodične odnose. Neusklađenost roditeljskog i spoljašnjeg sistema može biti izvor problema, razvoja simptoma, kako kod adolescenta, tako i kod roditelja.

Porodica iz koje odlaze deca je faza životnog ciklusa kada je najstarije dete napustilo roditeljski dom, a najmlađe se sprema da ga napusti. Svi članovi se suočavaju sa odvajanjem, što je izvor stresa čak i kod onih porodica koje su lako prelazile iz faze u fazu. Način na koji deca odlaze iz porodice porekla je bitan za njihovo osamostaljivanje i sposobnost za budući nezavisni život, kao i za odnos sa roditeljima. Postupanje sa decom kao sa odraslim osobama novi je kvalitet odnosa.

Postroditeljska porodica je faza u kojoj su sva deca napustila roditeljski dom i u kojoj su partneri, kao na početku, okrenuti jedno drugom. Pred njima je zahtev za reorganizacijom zajedničkog života, ponovnim prilagođavanjem i preispitivanjem njihove bliskosti. Ukoliko su zadaci prethodnih životnih ciklusa zadovoljeni i rešeni, ova faza može biti izvor zadovoljsta i mogućnosti, ali ukoliko nisu, može dovesti do sukoba među partnerima, udaljavanja, razilaženja ili čak javljanja simptoma.

Porodica koja stari je faza koja u sebi nosi neminovnosti kao što su odlazak u penziju, ekonomsko pitanje egzistencije, bolest, smrt jednog partnera, time i izgradnju drugačijeg odnosa sa decom i obostranom potrebom za adaptacijom na ovakve okolnosti.  Kvalitet ovih odnosa zavisi od prethodnih, pa tako može doći do distanciranja, teškoća, sukoba, ili pak do bliskih odnosa sa decom i unucima i ispunjenošću ovim ulogama.

Životna faza Mlada nezavisna osoba, koja se u našoj kulturi često preskače, izuzetno je važna. Prilika da se iz roditeljskog doma ne pređe odmah u novi porodični dom, već da mlada osoba neko vreme živi samostalno i nezavisno, pruža velike mogućnosti za njen razvoj. Ona ima prostora i vremena da se utvrdi kao ličnost, otkrije svoje stvarne potrebe, interesovanja, želje i sklonosti, čime sigurnije i spremnije ulazi u partnersku relaciju, sa pretpostavkom za lakše i potpunije ispunjavanje zahteva početne, pa i svih narednih faza životnog ciklusa porodice.

Zbog učestalosti Razvoda, on postaje deo životnog ciklusa porodice. Partneri koji nisu imali decu, suočavaju se sa revizijom identiteta, preispitivanjem i iznalaženjem funkcionalnog nastavka emotivnog života. Razvod govori o prekidanju partnerskog odnosa, ne roditeljskog, s’ toga porodica sa decom i nakon razvoda postoji. Zahtev je za partnere da nezanemare i nezloupotrebe decu u procesu razdvajanja, već da roditeljstvo bude prioritetno u odnosu na njihovo lično nezadovoljstvo i emotivne teškoće sa kojima se suočavaju, jer tako i deci pomažu da što bezbolnije prođu kroz ovu krizu.

Dakle, svaka faza je potencijalno nosilac problema koji dovode do stresa i mogu kulminirati do pojave simptoma. Izazivači stresa mogu biti horizontalni-razvojni stres vezan za aktuelne događaje koji utiču na pojedinca i porodicu, kao i vertikalni-vezuju se za porodične odnose, sisteme vrednovanja i obrasce ponašanja koji se prenose generacijama. Ukrštanje horizontalnog i vertikalnog stresora se posebno odražava na porodicu. Na primer, ukoliko je roditeljsvo u fazi sa malim detetom bilo problem u porodici porekla (vertikalni stresor), do javljanja povišenog nivoa stresa, anksioznosti i problema može doći kada partneri u nuklearnoj porodici postaju roditelji (horizontalni stresor).

Pri rešavanju navedenih poteškoća, emocionalne, relacione, razvojne ili socijalne prirode, porodični terapeut svojim znanjem i veštinama vam može pomoći u cilju potpunijeg, kvalitetnijeg i lakšeg odgovora na sve zahteve i izazove životnog ciklusa porodice.